Τι είναι όμως αυτές οι αντιδράσεις που γενικότερα αναφέρονται ως φωτοδερματίτιδα; Είναι οι δερματικές βλάβες που προκαλούνται από την επίδραση του ηλιακού φωτός ή μετά από έκθεση σε πηγή τεχνητού μαυρίσματος (σολάριουμ) και εκδηλώνονται με διάφορους μηχανισμούς.
Μπορεί να είναι αποτέλεσμα λήψης φαρμάκων, υποκείμενης ιατρικής πάθησης ή γενετικής διαταραχής ή ακόμα να οφείλεται στη χρήση ορισμένων προϊόντων περιποίησης δέρματος. Η φωτοδερματίτιδα που εμφανίζεται μετά από έκθεση στον ήλιο σε συνδυασμό με τη λήψη φαρμάκων διακρίνεται στην φωτοτοξική δερματίτιδα και στην φωτοαλλεργία.
Η φωτοδερματίτιδα
Οι αντιδράσεις φωτοευαισθησίας είναι από τις πιο συχνές αιτίες εκδήλωσης συμπτωμάτων από το δέρμα σε ποσοστό που φτάνει το 8% και φαίνεται να έχει αυξητική τάση. Δύο είναι οι συχνότερες αιτίες για αυτή την αύξηση
- η υπερβολική έκθεση στο ηλιακό φως ή σε τεχνητές πηγές μαυρίσματος που παράγουν κυρίως UVA ακτινοβολία. Υπαγορεύεται από την γενικότερη τάση του μαυρίσματος ως αποδεκτού προτύπου.
- στον συνεχώς αυξανόμενο αριθμό φωτοευαισθητοποιών ουσιών σε τρόφιμα και συμπληρώματα διατροφής, καθώς και σε φαρμακευτικά και καλλυντικά προϊόντα. Η φωτοδερματίτιδα μπορεί να εκδηλωθεί όταν κάποιος πάρει μια από αυτές τις ουσίες και κατόπιν εκτεθεί στον ήλιο για κάποιο χρονικό διάστημα.
Είναι ιδιαίτερα συχνές το Καλοκαίρι και χωρίζονται σε αντιδράσεις φωτοαλλεργίας και αντιδράσεις φωτοτοξικότητας. Και στις δυο περιπτώσεις απαιτείται ο συνδυασμός της επίδρασης του ηλιακού φωτός και της λήψης φαρμάκου ή καλλυντικού. Το αν θα εκδηλωθεί φωτοαλλεργία ή φωτοτοξικότητα, εξαρτάται από τις φυσικοχημικές ιδιότητες του φαρμάκου και από τη διάρκεια έκθεσης, το είδος της ακτινοβολίας, την εποχή της έκθεσης, το υψόμετρο (η υπεριώδης ακτινοβολία αυξάνεται κατά τουλάχιστον 10% ανά 1000 μέτρα υψόμετρο) κ.α.
Πώς όμως συμβαίνει αυτό;
Το δέρμα περιέχει ουσίες που δρουν ως φυσικά χρωμοφόρα (αμινοξέα, μελανίνη, πορφυρίνες, κ.α). Ο σκοπός τους είναι να απορροφούν την ηλιακή ακτινοβολία προστατεύοντας το δέρμα και να επιτελούν συγκεκριμένες λειτουργίες, όπως πχ την παραγωγή βιταμίνης D. Η έντονη ενεργοποίηση τους όμως από υπερβολική έκθεση στην ηλιακή ακτινοβολία μπορεί να έχει και αρνητική επίδραση όπως πχ την γρήγορη γήρανση του δέρματος και την αυξημένη πιθανότητα καρκινογέννεσης.
Ως χρωμοφόρα μπορούν ακόμα να δράσουν φάρμακα και προϊόντα μεταβολισμού τους, τοπικά καλλυντικά και κρέμες κ.α. Ο κύριος μηχανισμός πρόκλησης φωτοδερματίτιδας είναι η αλληλεπίδραση της υπεριώδους ακτινοβολίας τύπου Α (UVΑ=Ultra Violet Α) με το ίδιο το φάρμακο ή κάποιο συστατικό του. Αποτέλεσμα αυτής της αλληλεπίδρασης είναι η παραγωγή προϊόντων που είτε δρουν άμεσα τοξικά στο δέρμα (φωτοτοξικότητα) είτε συνδέονται με άλλες χημικές ουσίες στο δέρμα (απτινοποίηση) με αποτέλεσμα τη δημιουργία αλλεργιογόνου και την εκδήλωση αντίδρασης υπερευαισθησίας τύπου IV (φωτοαλλεργία). Το φάρμακο (ή κάποιο συστατικό του ως αποτέλεσμα μεταβολισμού του φαρμάκου) μπορεί να το παίρνει κάποιος τοπικά με τη μορφή κρέμας ή αλοιφής, συστηματικά από το στόμα ή σε μορφή ενέσεων. Η υπεριώδης ακτινοβολία Α (UVA) είναι η κύρια υπεύθυνη, γιατί διαπερνά το δέρμα πιο βαθιά σε σχέση με την UVB ακτινοβολία. Αντίθετα, η UVB ακτινοβολία είναι κυρίως υπεύθυνη για τα απλά συνήθη ελαφρά εγκαύματα από την έκθεση στον ήλιο, στην αρχή του καλοκαιριού.
Οι φωτοτοξικές και φωτοαλλεργικές αντιδράσεις διαφέρουν μεταξύ τους στην έκταση και τη μορφή των εξανθημάτων, τη διάρκεια, το χρόνο που μεσολαβεί από τη λήψη του φαρμάκου μέχρι την εκδήλωση των συμπτωμάτων, τη δόση του φαρμάκου που απαιτείται και την πιθανότητα επαναλαμβανόμενης εκδήλωσης μετά λήψη του ίδιου ή παρόμοιων φαρμάκων.
Οι φωτοτοξικές αντιδράσεις είναι πιο συχνές από τις φωτοαλλεργικές. Οφείλονται κατά κύριο λόγο σε φάρμακα, καλλυντικά, κρέμες τα οποία έχουν την ικανότητα να απορροφούν την ηλιακή ακτινοβολία δρώντας ως χρωμοφόρα και λαμβάνονται σε δόση κανονική ή αυξημένη. Ο αντιδράσεις εμφανίζονται σε 30 λεπτά ως 24 ώρες μετά την έκθεση στον ήλιο, ακόμα και στην πρώτη χρήση της ουσίας και περιορίζονται στην εκτεθειμένη περιοχή, όπως χέρια, πόδια, λαιμό και πρόσωπο. Μπορεί να διαρκέσουν από λίγα λεπτά εως και 4 ημέρες ανάλογα με το είδος του φαρμάκου που εμπλέκεται. Εκδηλώνονται ως πολύ έντονο ηλιακό έγκαυμα, δυσανάλογο με τον χρόνο έκθεσης στον ήλιο, όπως φαίνεται στην εικόνα 1.
Οι φωτοαλλεργικές αντιδράσεις προκαλούνται από προϊόντα που εφαρμόζονται τοπικά στο δέρμα (καλλυντικά, αντιηλιακά κ.α.) ή από φάρμακα που λαμβάνονται από του στόματος. Με την επίδραση του ηλιακού φωτός, προϊόντα μεταβολισμού και διάσπασης αυτών των ουσιών συνδέονται με χημικές ουσίες στο δέρμα δημιουργώντας φωτοαπτίνες και ενεργοποιούν συγκεκριμένα κύτταρα όπως Τ-λεμφοκύτταρα μέσω των κυττάρων Langerhans. Σε επόμενη χορήγηση του φαρμάκου με την επίδραση του ηλιακού φωτός, προκαλούνται αντιδράσεις φωτοαλλεργίας. Τα συμπτώματα δεν εκδηλώνονται ποτέ στην πρώτη χρήση, γιατί θα πρέπει πρώτα να υπάρξει περίοδος ευαισθητοποίησης στην συγκεκριμένη ουσία. Αυτό σημαίνει ότι κάποιος μπορεί να παίρνει κάποιο φάρμακο αρκετές φορές πριν εκδηλώσει φωτοαλλεργία. Τα συμπτώματα εμφανίζονται ακόμα και με μικρές δόσεις της ουσίας, συχνά επεκτείνονται και εκτός της εκτεθειμένης επιφάνειας και συνήθως εμφανίζονται αρκετές ώρες μετά την έκθεση στον ήλιο. Μπορούν να εκδηλωθούν ως εκζεματοειδείς βλάβες, ερύθημα τύπου πολύμορφου, ως λειχηνοειδείς βλάβες κ.α. (εικ. 2).
Τα φάρμακα που συχνότερα εμπλέκονται στην εκδήλωση της φωτοδερματίτιδας είναι
- αντιβιοτικά και κυρίως τετρακυκλίνες, κινολόνες, β-λακταμικά (πενικιλλίνες, κεφαλοσπορίνες), αντιφυματικά φάρμακα και σουλφοναμίδες.
- μη στεροειδή αντιφλεγμονώδη (π.χ. ιβουπροφαίνη, ναπροξένη κ.λπ.) και πολύ συχνά την πιροξικάμη
- Φάρμακα για καρδιαγγειακές παθήσεις όπως διουρητικά, αντιυπερτασικά, αντιθρομβωτικά, αντιαρρυθμικά κ.α
- αντιδιαβητικά (π.χ. κάποιες σουλφονυλουρίες για τον τύπου 2 διαβήτη), αλλά και φάρμακα για τον καρκίνο (π.χ. ορισμένες στοχευμένες θεραπείες) και τις ψυχώσεις.
Άλλα φάρμακα που μπορεί να προκαλέσουν φωτοευαισθησία είναι ορισμένα φάρμακα για καρδιοαγγειακές παθήσεις και την αρτηριακή υπέρταση (π.χ. στατίνες για την χοληστερόλη ή θειαζιδικά διουρητικά για την αρτηριακή πίεση κ.ά.).
Αποσυμφορητικά της μύτης, αντιμυκητισιακά, ηρεμιστικά και αντιεμετικά φάρμακα μπορεί επίσης να προκαλέσουν αντιδράσεις φωτοευαισθησίας. Το ίδιο και ορμονούχα σκευάσματα (π.χ. ορισμένα αντισυλληπτικά), σουλφοναμίδες, ψωραλένια, ρετινοειδή και πολλά άλλα, που χορηγούνται για πλήθος καταστάσεων, από το γλαύκωμα και τη λεύκη έως την ψωρίαση και την ακμή
Πως αντιμετωπίζεται μια αντίδραση φωτοευαισθησίας;
Το βασικότερο μέτρο είναι η πρόληψη με τον περιορισμό της έκθεσης στην ηλιακή ακτινοβολία και της χρήσης αξιόπιστων αντιηλιακών με υψηλό δείκτη προστασίας.
Στην περιπτώση εκδήλωσης φωτοτοξικής ή φωτοαλλεργικής αντίδρασης θα πρέπει
- να απομακρυνθεί ο υπεύθυνος παράγοντας
- να γίνει χρήση τοπικά ψυχρών επιθεμάτων και ενυδατικών κρεμών. Προσοχή όμως να αποφεύγεται η απευθείας εφαρμογή πάγου γιατί μετά από στιγμιαία ανακούφιση επιδεινώνει τα συμπτώματα
- να χορηγηθούν παυσίπονα φάρμακα από του στόματος
- Τοπική εφαρμογή κορτικοειδών
- Σε εκτεταμένες βλάβες μπορεί να απαιτηθεί χορήγηση κορτικοειδών από του στόματος
- Τοπική εφαρμογή αντισηπτικής και αντιβιοτικής αγωγής αν χρειαστεί
Πως μπορούμε να μειώσουμε την πιθανότητα εκδήλωσης φωτοευαισθησίας;
Ο περιορισμός της έκθεσης στον ήλιο και κυρίως την θερινή περίοδο, είναι το βασικότερο μέτρο πρόληψης. Η ηλιοθεραπεία πρέπει να γίνεται με μέτρο και κανόνες, όπως αποφυγή έκθεσης στον ήλιο τις μεσημβρινές ώρες και αποφυγή χρήσης αρωμάτων και καλλυντικών.
Επίσης είναι απαραίτητη η χρήση αντηλιακών προϊόντων με ευρύ φάσμα και υψηλό δείκτη προστασίας από τη UVA και UVB ακτινοβολία. Επιπρόσθετα, πολύ σημαντική είναι η χρήση καπέλου, γυαλιών ηλίου και ρούχων με φαρδιά εφαρμογή.
Είναι σημαντικό επίσης να έχετε υπόψη πως η υπεριώδης ακτινοβολία υπάρχει ακόμα και τις συννεφιασμένες μέρες, γι’ αυτό και τα μέτρα προστασίας θα πρέπει να λαμβάνονται με επιμέλεια ανεξαρτήτως καιρού.